رۆژنامه‌وانى: “رەنگە هەندێ رۆژنامەنووسی شارەزا ئەم رێبەرە بچووكە وەلا بنێت، كە كارێكی هەڵەیە، چونكە گفتوگۆیەكی راستەوخۆو سانایە و ئاكامی چەندین تاقیكردنەوەو ئەزموونی چڕوپڕە لەمەڕ رۆڵی رۆژنامەنووس لە جیهانێكی گیرۆدەی رووداوی چاوەڕواننەكراودا”.
شارەزایانی گوشارو رۆژنامەنووسی رووبەڕوو، لەگەڵ كاریگەریی ئەمە، لەسەر كۆمەڵ و هاوكارانیان زانیارییان كۆكردووەتەوە بۆ رێنوێنیكردنی ئەو رۆژنامەنووسانەی كە بە دوای رووداوو چیرۆكە سەخت و دڵتەزێنەكاندا دەچن. ئەم رێنماییانە، لە كاتی كارێكی كاریگەری رۆژنامەنووسیدا، یارمەتیمان دەدەن قووڵترو بنیاتنەرانەتر مامەڵە لەتەك پاشماوەی ترس و دڵەڕاوكێی رووخێنەردا بكەین.
ئەم رێبەرەی بەردەستت دەرفەتێكە بۆ خۆت و دەزگاكەی هەواڵت، بۆ ئەوەی كاتێ سەرقاڵی كارە سەختەكانی ئامادەكردنی بابەتێكی وردو پڕ واتاو هاوكات پڕ ترس و دڵەڕاوكێی رۆژنامەنووسی دەبن، باشتر كاربكەن. جا ئەم بابەتە بۆ بەڕێوەچوونی وتووێژی بەشی هەواڵ بە كەڵك بێ یان بۆ رێبەریكردنی ستافەكان، ئەوا یارمەتیت دەدات ئەركی سەرشانت لە كۆمەڵگەكەتدا جێبەجێ بكەیت”. بێل كۆڤاچ
تراژیدیا، بیرەوەریی تەمەن
هەموو كەس دەزانێ چۆن 11 ئەیلوولی 2001 و 19 نیسانی 1995 روویاندا. رەنگە تۆ هی تریشت لە یادبێ، وەكو رۆژی گەردەلولێك كە زۆركەسی لە ناوچەكەتدا كوشتبێ، رۆژێ كە ئاگر منداڵی بێ تاوانی سووتاندبێ، یا رۆژێ كەسێك ناسراوێكتی كوشتبێ، یا .. هتد.
هەواڵدەرو سەرنووسەرو وێنە رۆژنامەنووس و گروپی هەواڵ هەموو لە ژیانیاندا بەشداریی گواستنەوەی چەندین مەرگەساتی وەكو جەنگ و هێرشی تیرۆریستیو كەوتنە خوارەوەی فڕۆكەو كارەساتی سروشتیو كەوتنەوەی ئاگرو كوشتندا دەكەن. ئەمانە هەموو قوربانییان لێ دەكەوێتەوەو، كار لە كۆمەڵگەكانیان دەكەن و، بیرەوەریی هەمیشەیی دروست دەكەن.
ڕووداوەكانی 19ی نیسانی 1995 و 11ی سێپتێمبەر وردە وردە دەبنە سەرەتای گۆڕینی كولتووری بەشی هەواڵ. بەڵام رۆژنامەنووس، بۆ ئەوەی تراژیدیا مەزنەكان بگوێزێتەوە، دەبێ سێ بواری گرنگ لەبەرچاو بگرێ.
یەكەم: قوربانی، مردن و بریندار بوون و كاریگەریی دەروونی
ئێد كێڵی-ی ئەوسا بەڕێوەبەری نووسینی The Oklahoman، دوای بۆمبارانی شاری ئۆكلاهۆما بە ستافەكەی وت: ئەم تراژیدیایە بە پلەی یەكەم چیرۆكی خەڵكە. هەروەها لە یاداشتێكی بەشی هەواڵەكەیدا نووسیبووی: ” هەموو ئەوانە كە مردن، وەكو ئێمە بوون.. لە ژیانیاندا بە كەڵك و چاك بوون، منداڵەكانیش كە لە تەنیشتیانەوە گیانیان لە دەست دابوو، هەموو بە توانا بوون”.
دووەم: كۆمەڵگە، شێوەی بڵاوكردنەوەی رووداوو كاردانەوەی پاش مەرگەساتی كۆمەڵگە.
كریس پێكی سەرۆكی بەڕێوەبەرانی نووسینی (ئاسۆشیەتدپرێس) لە كۆبوونەوەی 11ی تشرینی یەكەمی 2001ی ئاژانسەكەیدا وتی: “رۆژنامەكانمان یارمەتیی ئەم میللەتەیان دا بۆ ئەوەی بزانن چی لە نیویۆرك و واشنتۆن روویدا. رۆژنامەكانمان بوونە بنەمایەك كە هاوڵاتیان دەهاتن لێیانەوە لە تراژیدیا بگەن و، بە بەهرەكانی مامەڵەو بەزەییو هاوغەمی ئاشنا بن”.
سەرنووسەری Spokesman Review لە واشنتۆن وتی: “رۆژنامەكانمان بەردەوام كۆمەڵگەكان كۆدەكەنەوە. راپۆرتنووس و وێنەگرو سەرنووسەرانمان بەهرەو توانایەكی بێ‌وێنەو گرنگیان هەن و، هاوكاری میللەت بوون لە وەرگرتن و رەچاوكردنی سیاسەتە گشتیو مەسەلە ئاڵۆزەكاندا”.
سێیەم: رۆژنامەنووس، هیچ مرۆڤێك بێ كاردانەوە نییە.
ڕۆژنامەنووس، كاتێ مەرگەساتێكی بە كۆمەڵ و دڵتەزێن دەگوێزێتەوە، تووشی بەرەنگاربوونەوەی نائاسایی دێ. رۆژنامەنووسان دەچنە ناو قوربانیەكان و، لەگەڵ كارەساتە ناسروشتیەكاندا ئاوێتە دەبن. ئەمانە كە بە دوای هەر رووداوێكی گۆشت و خوێندا دەچن، دیوارێكی گونجاو و پێویستی پیشەیی لە نێوان خۆیان و ئەو رزگاربوو و شایەتحاڵانەدا دروست دەكەن كە چاویان پێیان دەكەوێ، بەڵام كاتێ لەگەڵ كۆستكەوتواندا دادەنیشن و دەیاندوێنن، هەمان ئەم دیوارە دەشێ رێ لە كاردانەوەی رۆژنامەنووس بۆ تراژیدیاكانیان بگرێ.
(ئاڵ تۆمپكینس)ی پەیمانگای پۆینتەر بۆ دیراساتی میدیا 15ی ئەیلوولی 2001 لە ماڵپەری (www.pointer.org)دا نووسیبووی: “راپۆرتنووس و وێنە رۆژنامەنووس و ئەندازیارو كارمەندانی دەنگ و بەرهەم هێنەرانی مەیدانی شان بە شانی كارمەندانی باری نائاسایی كاردەكەن. كاریگەریی فشارەكان لەسەر رۆژنامەنووس هاوشێوەی ئەوانی پۆلیس و كارگوزارانی ئاگر كوژێنەوەن كە بەرەنگاری ئاكامە خێراكانی تراژیدیا دەبنەوە، كەچی كەمتر پشتیوانیی رۆژنامەنووسانی رێكخەری چیرۆكی رووداوەكان دەكرێ. كارمەندانی بەرگریی میللی پاش رووداوە دڵتەزێنەكان رێنمایو ئامۆژگاری دەكرێن. بەڵام رۆژنامەنووس دەبێ سەرقاڵی بەدواداچوونی چیرۆكێكی تر بێ”.
دەبێ بزانین كە لە ئایندەدا مەرگەسات و رۆژانی زیاتری بیرەوەریی هەمیشەیی قوربانیان و كۆمەڵگەو خۆمانمان دێتە رێ، بۆیە ئەم رێبەرە یارمەتیت دەدات، كاریگەرتر كۆنترۆڵی ئەم بوارانە بكەیت.
چاوپێكەوتن
قوربانیان پێویستیان بەڕێزو هێمنییە
“پێویستە پرسیارەكانمان، پاش لێكۆڵینەوە، بەڕێزەوە بكەین. دەبێ وریابین، بەڵام ترسنۆك و شەرمن نەبین”. جۆرج ئێسپەر
ڕێنمایی بۆ چاوپێكەوتنی قوربانیان
1. هەمیشە بەرێزو لەسەرخۆ مامەڵەی قوربانی بكە، بەو شێوەیەی كە خۆت حەز دەكەیت لە بارێكی وەهادا هەڵس و كەوتت لەگەڵ بكرێ. رۆژنامەنووس هەردەم هەوڵدەدات بگاتە رزگاربووەكان. هاوكات ئەبێ زۆر وریابێ و بزانێ كەی چۆن دێتە دواوە.
2. بەڕوونی خۆت بناسێنە، بۆ نموونە: “من جۆن هایتم، لە رۆژنامەی (ئۆكلاهۆمان) ەوە ئەمەوێ بابەتێك لەسەر ژیانی جێسیكا ئامادە بكەم”، سەرت نەسورمێ ئەگەر بەرەو رووی كاردانەوەی نائاسایی، بە تایبەتی هی دایك و باوكی منداڵانی قوربانی بوویتەوە. تۆیش لەم كاتەدا دان بە خۆتدا بگرەو، كاردانەوەت خراپ نەبێ.
3. بڵێ كە هاوبەشی خەمی لە دەستدانی كەسەكەیت، بەڵام هەرگیز نەڵێیت: “لە هەستت دەگەم” یان هەر دەستەواژەیەكی لەم بابەتە. كاتێ بە شوێن رووداوێكی دڵتەزێندا دەچی و دەیگوێزیتەوە، لات سەیر نەبێ گەر داوای لێبوردنت لێ بكرێ و بوترێ: “ببوورە، ناتوانم” یان.. هتد. هەر بەڕێزەوە رەفتار بكە.
4. سەرەتا پرسیاری مایەی هەڵچوون و بێزاریی لە بەرامبەرەكەت مەكە. بپرسە: “ئایا ئەتوانی شتێكمان لە بارەی جێسیكاوە بۆ باس بكەی؟” یان “جێسیكا حەزی بە چی دەكرد؟ ئارەزووی چی بوو؟” ئەمجا گوێ بگرە. وریابە! گەورەترین هەڵەی رۆژنامەنووس قسە زۆر كردنە.
5. كاتێ چاوپێكەوتن لەگەڵ كەسوكاری ونبووێكدا دەكەی، زۆر هوشیار بەو، هەوڵبدە روونی بكەیتەوە كە ئەتەوێ لەسەر ژیانی پێش ونبوونی بنووسی نەك پرسەو ماتەمینیەكەی. ئەگەر دەستت نەگەیشتە قوربانی یان رزگاربوو، ئەوا هەوڵبدە پەیوەندی بە كەسوكار یان ماڵی ماتەمگێڕەوە بكەو، داوای چاوپێكەوتن بكە، یاخود تێبینییەكیان لێ وەرگرە. ئەگەر كاردانەوەیان توندو تیژبوو، ژمارەی تەلەفۆنەكەت بەجێ بهێڵەو پێیان بڵێ: ئەگەر ویستتان، دەتوانن پەیوەندیت پێوەبكەن. ئەمە بەرهەمی باشی دەبێ.
نووسینی چیرۆكەكە
گرنگی بە باسی ژیانی قوربانی بدە
ڕێنمایی بۆ نووسین لەسەر قوربانیان:
1. بایەخ بە ژیانی قوربانی بدە. هەوڵبدە كەسایەتی و باوەڕو ژینگە (دەوروبەرو حەزو ئارەزوو و خێزان و هاوڕێكانیت) بۆ دەربكەوێ. تۆیش هێندەی وردیی وێنەگر لە كاتی گرتنی وێنەدا، لەگەڵ ژیانی كەسەكەدا وردبە.
2. هەمیشە وریابەو، چاوبخشێنەوە بە رێنووسی ناوو راستی و قسەی قوربانییەكاندا، چونكە قوربانی كە یەكەمجار لە گەڵی دەدوێیت، رەنگە بشڵەژێ. دووبارە لە وردەكاری دڵنیابە. پێدەچێ زانیاری و قسەی زیاتری بە كەڵكت لەمە دەست بكەوێ.
3. زانیاریی پێویست و وێنەیەكی روونی ژیانی قوربانی پێشان بدە. بۆ نموونە: “جەیمس بۆ ئاسوودەیی خێزانەكەی، شەوانە گیتاری لێدەداو، بەمەیش هەندێ لە بارگرانیی ئیش و كاری لەسەر جەستەی شەكەتی سووك دەكرد”.
4. لە زانیاریی وروژێنەری تایبەت بە مەرگی قوربانی دووركەوە. چەند هەواڵدەرێك دوای بۆمبارانی شاری ئۆكلاهۆما نەیانویست وێنەی لەت و پەتی ئەو لاشانە بڵاوبكەنەوە كە بە دارو درەختی نزیك باڵاخانەی فیدراڵییەوە گیرسابوونەوە. لە خۆت بپرسە: “ئایا وێنەكان شیاون؟ خوێنەرو بینەر ئازار دەدەن؟” زاراوەو دەستەواژەی وەكو “كۆتایی” و “میللەت كۆستی كەوتووە” بەكارمەهێنە، بەڵكوو وەكو نووسەرە باشەكان با وشەكانت ساكارو روون بن.
5. هەندێ لە گوتەو دەستەواژەی كەسوكارو هاوەڵانی قوربانی لە باسی ژیانی كەسەكەدا بنووسە، بە تایبەتی ئەوانەی كە قوربانییەكە چۆن توانیویە بەسەر كێشەو گرفتدا زاڵ بێ. وێنەی نوێی قوربانی وەرگرە، بەڵام زوو بیگێڕەوە. بەم جۆرە بۆت دەردەكەوێ كەسەكە لە ژیانیدا چۆن بووە.
كۆمەڵگەكەت
شێوەی گواستنەوە كار لە كاردانەوەی تراژیدیا دەكات.
“هەواڵ پێویستە نەبێتە مایەی ترسێكی ناعەقڵانی. زانیاریو چۆنیەتیی گەیاندن، خەڵك بەرەو كارێكی ژیرانەو كەم بوونەوەی رق و كینەو مەترسی دەبەن و، هیوایەك بۆ ئایندە دەبەخشن”. رۆی پیتەر كلارك، لە پەیمانگای پۆینتەر بۆ دیراساتی میدیا.
رێنمایی بۆ گواستنەوەو بە دواداچوونی رووداوە دڵتەزێنەكان
1. بزانە كە گەیاندنی رووداوەكان كار لە خوێنەرو بینەرو بیسەرانت دەكات. بیرت بێ، دەم و دووی گواستنەوەكەت لە شێوەی كاردانەوەی كۆمەڵگەكەتدا رەنگ دەداتەوە. بۆیە، دەبێ بەرنامە بۆ كارەكەت دابنێی. بۆ نموونە، گرنگی بە ماتەمینی گشتی، نەك تایبەتی قوربانیان، بدە. خۆ ئەگەر هەر بڕیارت دا رووماڵی پرسەیەكی تایبەت بكەی، ماڵەكە ئاگادار بكە، بۆ ئەوەی لەوە دڵنیابیت كە ئەم كارە بێ پرس ناكەیت.
2. سەربردەی كورت كورت و ئارەزوو و تایبەتمەندی و كارو كاریگەریی ژیانی قوربانی بنووسە. كەسوكاری قوربانی زۆرجار كاتێ حەزدەكەن بدوێن كە بۆیان دەردەكەوێ راپۆرتنووسەكە بە نیازە ئەم بابەتانە بنووسێ. The Oklahoman چیرۆكەكانی دوای بۆمببارانی شاری ئۆكلاهۆمای بە “دۆسییەكانی ژیان” ناودەبرد. هەروەها كاتی تەقینەوەی فڕۆكەی تۆرنەیدۆ (F-5) كە چل و چوار كەسی كوشت و، كەوتنە خوارەوەی كانوونی دووەمی ئەو فڕۆكەیەیش كە دە ئەندامی تیمی تۆپی سەبەتەی زانكۆی ئۆكلاهۆمای تێدا لە ناوچوون هەر “دۆسییەكانی ژیان”ی بڵاودەكردەوە. The NewYork Times لە ژێر ناونیشانی “وێنەكانی خەم”و The Asbury Park Press بە “نەوازش” چیرۆكی ژیانی قوربانیانی هێرشی 11ی سێپتێمبەری سەر ناوەندی بازرگانیی جیهانییان بڵاودەكردەوە. ئەم ژیاننامە كورتانەیش دەكرێ رۆژانە بە هەمان شێوە لە چاپ بدرێت، هەتا سەرجەم قوربانیەكان دەگرنەوە، هەرچەندە هەندێ جاریش دەیكێشنەوە بۆ سەربردەی درێژ.
3. بیروڕای خەڵك، بە تایبەتی وشە كاریگەرەكان بخەڕوو. رێگەكانی هاوكاریی خەڵك دیاری بكە. (فرانك ئێم. ئۆچبێرگ) ی سەرۆكی لیژنەی جێبەجێكردنی DART بۆ رۆژنامەنووسی و رووداوی دڵتەزێن دەڵێ: “ڕۆژنامەنووس و نەشتەرگەر كە دەزانن ئامانجەكەیان دەكەوێتە مەترسیی زیاتر، هەمان كاردانەوەیان دەبێ. هەرچەندە تەكنیكەكان جیاوازن، ئامانجەكان هەر ئاشكراكردنی سەرچاوەكانی هاوكارین”.
4. رێگاكانی هاوكاریی خەڵك، بۆ نموونە بەخشین، دیاری بكەو خەڵكیان پێ ئاشنا بكە. ئەمە گیانێك دەكاتەوە بە بەری كۆمەڵداو، ئومێدێكیان پێ دەبەخشێ.
تۆی رۆژنامەنووس ئاگات لە خۆت بێ
“مێژووی رۆژنامەنووسی پڕە لە نكوڵی. كەسێكی پیشەیی نیت، ئەگەر نەتوانی كۆنترۆڵی بكەیت رۆژنامەنووسان دەڵێن ناتوانن كار لە هاوكارانیان بكەن، بەڵام ئەم هەڵەیە باجی خۆی دەبێ” كراتیس هیپۆكرەیتس، بەڕێوەبەری راهێنانی نووسینی بڵاوكراوەكانی (Fairfax)ی ئوسترالی.
رێنمایی بۆ ئاگا لە خۆبوون
1. سنووری خۆت بزانە. هەر كە بەرەو رووی كارێكی گرفتاوی بووی و زانیت بۆت جێبەجێ نابێ، لەسەرخۆ بە سەرپەرشتیارەكەت بڵێ كە تۆ بۆ ئەو كارە ناشێیت و، هۆیەكەیشی بۆ روون بكەرەوە.
2. پشوویەك بدەو، چەند دەقیقە یان سەعاتێك خۆت لەو بارودۆخە دوور بخەرەوە. رەنگە ئەمە یارمەتیت بدات ئەو فشارەت لەسەر بڕەوێتەوە.
3. كەسێكی باش، بۆ نموونە سەرنووسەرێك، پەیدا بكە كە گوێت لێ رابگرێ، بەڵام فەرمانت پێ نەكات. پێویستە كەسێك بێ حاڵەتێكی وەكو ئەوەی تۆی دیبێ.
4. بزانە چۆن لەگەڵ گوشارەكەت مامەڵە دەكەی. هەوڵبدە ئارەزوویەكت جێبەجێ یان كارێك بكە، یان باشترە لەناو خێزانەكەتدا یا لەگەڵ هاوڕێكانت ماوەیەك بەسەر ببەیت. هەناسەیەكی قووڵ هەڵمژە، چونكە تۆڕی تەندروستیی رۆژهەڵات (ECHN – The Eastren Connecticut Health Network) ئامۆژگاریت دەكات و، دەڵێ “هەناسەی هێواش و قووڵ وەگرەو، هێواش بیدەرەوە. چونكە هەناسە دانەوە، گرژبوون و، وەرگتنیشی، خاوبوونەوە زیاد دەكەن” ئەمە باری دەروونی و جەستەییت باشتر دەكات.
5. بزانە دەكرێ كێشەكانت چارەسەرببن. ئێرنی پایڵی پەیامنێری جەنگ، پێش مردنی، نیسانی 1945 نووسیبووی “دەمێكە لەمەدا نوقم بووم. رۆحم لەرزۆك و هۆشم ئاڵوزبووە. زامەكە زۆر بەسۆبوو” تۆیش ئەگەر تووشی ئەم حاڵەتەبووی، راوێژ بە شارەزایەك بكە.
لایەنی بینین
رۆژنامەنووسەكان یەكەم كەس لەوێن.
“وێنەگران دەكەونە بەر چەندین كاریگەری. هەمووجارێ كە سەیری وێنەیەك دەكەی، جا لەسەر رووی رۆژنامەیەك بێ یان بۆ پاداشت پێشان درابێ، دەنگ و رەنگ و هەست و دڵەكوتێی كاتی گرتنی وێنەكەت لا دروست دەبێ”. دەیڤید هاندشۆ بۆ New York Daily News كە كاتی گواستنەوەی مەرگە ساتی 11ی ئەیلوولی 2001 بریندار بوو.
ڕێنمایی بۆ رۆژنامەنووسانی تراژیدیا
1. بزانە كە رەنگە تۆ یەكەم كەس بی گەیشتبیتە جێ. رەنگە تووشی بارێكی ترسناك و كاردانەوەی توندوتیژی یاسایی و جەماوەر ببی. وردو لەسەرخۆبە. وریابە! كامێرا لە زامداربوون ناتپارێزێ. هەركە زانیت بارودۆخەكە زۆر ترسناك بوو، بێ دوو دڵی شوێنەكە بەجێ بهێڵە. هەموو سەرپەرشتیارو سەرنووسەرێك ژیانی مرۆڤێكی لە وێنە لاگرنگترە.
2. بە هێمنی و رێزو وریاییەوە مامەڵە لە تەك قوربانیانی تراژیدیادا بكە. لە هیچ وەڵامێك نیگەران مەبە. بەڕێزەوە خۆت بناسێنە، ئینجا داوای زانیاری بكە.
3. كاتێ رووداوێكی دڵتەزێن روودەدات، دەتوانی چەندین وێنەی خوێناوی بگری. لە خۆت بپرسە: ئایا ئەو وێنانە بۆ مێژوو بەكەڵكن، یا تەنها بۆ بینەرانن؟
4. خۆت بە هەموو شێوەیەك لە پێشێلكردنی خەمی تایبەتی خەڵك بە دووربگرە. ئەمە ئەوە ناگەیەنێ كە ئیتر نابێ خۆت لە وێنەی هەست و راو بۆچوونی خەڵك بدەیت. لە ماتەمینیەكاندا قوربانیان بێزار مەكە.
5. بزانە تۆیش مرۆڤیت و، دەبێ ئاگاداری ناخی خۆت بیت. هەستی خۆت دەربڕە. ئەوەی كە دیوتە بۆ هاوڕێ، هاوسەر، یان كەسێكی بڕواپێكراوی بگێڕەوەو، لە بارەیەوە بنووسە. وێنە ترسناكەكان بگۆڕە بەهی باش و پۆزەتیڤ. رۆژانە هەڵسوكەوتی دروست بكە. دكتۆر ئێلانا نیومانی دەروونناس كە تاقیكردنەوەی لەسەر هەشت سەد وێنەگری رۆژنامەنووسی كردبوو، لە كۆنگرەی رێكخراوی وێنەگرانی چاپەمەنییە نیشتمانییەكاندا وتی “دیتنی حاڵەتەكانی مەرگ و برینداری، دەبێ باجەكەی بدرێ. وێنەگری رۆژنامەنووسی چەند ئەم كارە بكات، ئەوەندەیش دەكەوێتە ژێر كاریگەری دەروونییەوە”. خۆ ئەگەر كێشەكانت لە چارەسەر دێن، دوودڵ مەبەو، راوێژ بە پیشەوەران بكە.
بەڕێوەبردن
بۆ ئەوەی ئاگات لە ستافەكەت بێ، چەند هەنگاوێك بنێ.
“پیشەسازیی میدیا زۆری خایاند تا دەركی كرد رۆژنامەنووسیش ئاسایی وەكو خەڵكی تر هەست بە كاریگەریی رووداوەكان دەكات … میدیا دەبێ بەخەبەربێ و گوشاری رووداوە دڵتەزێنەكان بە بابەتی جێی لێدوان بزانێ. بەرپرسانی میدیا ئەبێ بزانن كە ئەم حاڵەتە ڕاستەو، خۆبەخشانەو بە نهێنی ئامۆژگاریی ستافەكانیان لە گشت ئاستێكدا بكەن”. كریس كرامەر، بەرپرسی تۆڕی جیهانیی سی ئێن ئێن CNN.
ڕێنمایی بۆ بەڕێوەبردنی ئەو كەسانەی كە رووداوە دڵتەزێنەكان دەگوێزنەوە
1. لە یادت بێ:
– هەر كەسێكی ناو بەشی هەواڵەكەت رەنگە بە شێوەیەكی جیاواز كاری لێ بكرێ. هەندێكیان خێراو هەندێكی دیكەیشیان دوای چەند رۆژو هەفتەو مانگ و تەنانەت ساڵ كاریگەرییان لەسەر دەردەكەوێ. ئەو رۆژنامەنووسەی كە دەڵێ كاری تێ نەكراوە، رەنگە لە ژێر زیاترین كاریگەریدابێ. كەسانی تر دەشێ شارەزایی و میكانیزمی پێشكەوتوویان هەبێ و یارمەتییان بدەن، كە چۆن لەگەڵ تراژیدیادا مامەڵە بكەن. بەم جۆرە، كاریگەری لەسەریان كەمتر دەبێ.
– كێشە شەخسییەكان لە كاردانەوە تایبەتییەكاندا رەنگ دەدەنەوە. بۆ نموونە، هەڵسووڕاوێكی بواری میدیا كاتێ دەست لە كار دەكێشێتەوە، لە خەڵكی تر زیاتر دەكەوێتە بەر كاریگەری.
– ستافەكەت كاتێ دەكەونە ژێر كاریگەرییەوە، رەنگە هەندێ نیشانەی وەكو ماندوویی، دەروون گەرمی، توڕەیی، هەڵچوونی ناوەوەو دەرەوەی ستۆدیۆیان لێ دەركەوێ، بۆیە چاودێرو هەواڵنووسی شارەزا، پێویستە گوێیان بۆ رادێرن و، ئاگاداریان بن.
2. كەسێك دیاری بكرێ بۆ چاودێریكردنی حاڵەتی دروستیی ستافەكە كە بتوانێ رێنوێنی بكات. دووبەرپرس لە چاپەمەنیی New Jerseys Absury Park بۆ ئەم كارە دەستنیشان كران. (ئیلەین سیلڤێسترینی)ی هەواڵەنووس كە لەگەڵ (كارۆڵ گۆرگا ویلیامز)دا داوای رووماڵێكی وریایانەو بایەخدان بە پێویستیی تایبەتی ستافیان دەكرد، نووسی “ئامادەی كۆبوونەكانی بەشی هەواڵ بووین. یارمەتیی وەڵامدانەوەی پرسیارەكانمان دا. چاودێریی ئەو كەسانەمان دەكرد كە گوشاریان لەسەر بوو و، قسەمان لەگەڵ ئەوانەدا دەكرد كە دەیانوت گرفتمان هەیە”.
3. راوێژی تایبەت پێشكەش بكە. گروپەكەت كۆبكەرەوە بۆ ئەوەی سەرچاوەكان و شێوەی گواستنەوەی روداوو هەواڵ و ئەوی كە ئەندامانی ستافەكەت دەتوانن بۆ یارمەتیی خۆیان و كەسانی دیكە بیكەن و، هەروەها چارەسەرەكانی وەكو گەلكاری تاووتوێ بكەن. چاوەڕێ مەبە ئەندامانی گرووپەكەت هەمووشتێكی تایبەت بە خۆیان لەو كۆڕوكۆبوونەوانەدا دەربڕن.
4. بە یاداشت و پۆستی ئەلكترۆنی (e-mail) هانیان بدەو، ئاگادارییان بكەوە لەوەی كە ئیشەكەیان كار لە كۆمەڵ دەكات و، بیریان بهێنەوەو، رێنماییان بكە بۆ خۆ دەربازكردن لە گوشارەكان. نامەو سەرنجی باشی خوێنەرانیان لەسەر بەدواداچوونەكانیان بۆ بنێرە.
ئەمانە چەند نموونەیەكی پاش 11ی ئەیلوولی 2001ی ویلیەم ئی. شمیدتی یاریدەدەری بەڕێوەبەری نووسینی The New York Times و یاداشتی هێنری فریمنی سەرنووسەری The Jaurnal News ی نیویۆركن:
“ئێمە هەواڵەكان دەگوێزینەوەو، بەردەوام لە بەرزترین ئاستی رۆژنامەنووسیدا كار دەكەین. خوێنەرانمان ئێستا زیاتر لە هەر شتێكی تر پێویستیان بەئێمەیە، ئەوەی هەمیشەو بە تایبەتی ئێستا دەیكەین، زۆر گرنگە”.
“هەروەها گرنگە ئاگاتان لە خۆتان و یەكتر بێ”.
“سەربەرزم و جێی شانازیمە كە سەرنووسەری ئێوەم”.
5. هاوكارانت هان بدە كار بۆ یارمەتیدانی یەكتر بكەن. سەرنج و نامەو نامەی ئەلكترۆنییان بۆ بنێرە.
نائارامیی دەروونیی ئاكامی گوشاری دوای رووداوی دڵتەزێن
(PTSD) چییەو چۆن كارت تێ دەكات؟
“كاپا كە بەیانی بەخەبەرهات زانی نیشانەكانی غەم و مەرگەساتەكەی لێ دەركەوتووە. رەنگی زەرد هەڵگەڕاوەو، چاوەكانی شێواون و ئەو شەوە خەوێكی ناخۆشی دیوە. ئەمە ئەو پیاوەیە كە بە كامێراكەی وێنەی مەرگی چەندین كەس و مەرگەساتی گرتووە. ئێستا بێزارە، لە ئازارو پەشیمانی و خەم خەفەتدا دەتلێتەوە”. ئایروین شۆ، لە باسی رۆبەرت كاپادا
چانتال ماكلۆڤلین لەم لێكۆلینەوەیەدا كە قوتابخانەی دەرچوونی زانكۆی كۆلۆمبیا بۆ رۆژنامەنووسی لەسەر ئینتەرنێت بڵاوی كردەوە، دەڵێ “كۆمەڵەی نەخۆشییە دەروونییەكانی ئەمریكا، (PTSD) بە دەرەنجامی لانی كەم یەك مانگ كەڵەكەبوونی رووداوو مردنی هەست و دوركەوتنەوە لەو خەڵك و شوێنانەی كە دەبنە هۆی بیرهێنانەوەی رووداوەكان دەزانن. نیشانەی تری باوی ئەمە، تووڕەیی و بێزاری و هەڵچوون و ترس و تەركیزی بێهێزو خەولێزڕان و، هەست بەنەبوونی ئارامی و ئۆقرەن. رزگاربووانی رووداوە دڵتەزێنەكان زۆر جار نیگەران و بێ ئومێد دەبن، گرفتیان لە كارو پەیوەندییە خێزانییەكاندا دێتە رێ. ئەو كەسانەی تووشی ئەم حاڵەت و ناڕێكوپێكییە دەبن، پێدەچێ نەزانن هۆی ئەم نیشانانە چییە، رەنگە هەر دەریش نەكەوێ و چەندین ساڵ بێ دەنگ پێوەی بناڵێنن”
گوشار كاردانەوەیەكی ئاساییە بۆ توندوتیژی و مەرگەساتی دیكەی مرۆڤ، بەڵام ئەوەی كە سەبارەت بە ئێمەی رۆژنامەنووس جیایە، واهەست دەكەین لە كاردانەوەدا جیاوازین. رووداوی دڵتەزێن و كاردانەوە خێراكانی یەكەمجار كاردەكەنە سەر پۆلیس و پیاوانی ئاگر كوژێنەوەو كارمەندانی فریاگوزاری و رۆژنامەنووس كە زوو بەرەو رووی بارودۆخەكەوە دەچن.
پێویستیی سەكۆیەك بۆ پرسینەوە یان دەرفەتی دەربڕینی هەستەكانی دوایی، بۆ نموونە گۆڕەپانی كوشتارێك، یان هێرشی سەرناوەندی بازرگانیی جیهانی، بە پێچەوانەی بۆچوونی زۆر رۆژنامەنووسەوە، نیشانەی بێهێزی نییە، بەڵكوو سەركەوتنی ئەم كارە، بەهێزییە. دەربڕین جا بە نووسین بێ یان وێنە كردن، باس كردن، گریان و هاواركردن، گوشاری رووداوەكان لەسەر مێشكی مرۆڤ دەگۆڕێ. منداڵانی رزگاربوو هەر لە گواتیمالاوە هەتا بۆسنیا بە وێنەكردن و رەنگكردنی وێنەكانی جەنگ، زامەكانییان ساڕێژدەكەن. ئەم دەرفەتە ئەگەر هاوكاتی كارەسات و خەمەكان بێ، ئەوا دەربڕین هەستی مرۆڤەكان هێوردەكاتەوە، وا لە نووسەر دەكات لە ئاییندەدا كەمترو تەنانەت بێ ئازارتریش یادییان بكاتەوە.
ڕۆژنامەنووس هەمان ئەم كارە بە نووسین و ئامادەكردنی راپۆرت دەكات، بەڵام وەكو پێنی ئۆرنی كچە نووسەری The Oklahoman دەڵێ “هەندێ شت ناكرێ بخرێنە روو، چونكە زۆر جێی مەترسین”، هەروەها “ئەوەی، دوای بۆمببارانی ئۆكلاهۆما، پێویستم بوو، كات و چەند رۆژنامەنووسێكی هاوكارم بوو بۆ ئەوەی لە هەموو ئەوانە بدوێین كە روویان دا… ئەوسا لە كارەكانمان خاو بووبووینەوە، هەموومان ماندوی ئەو كارەساتە بووین، چونكە پێشتر كوشتارگەی وا گەورەمان نەدیبوو”.
رۆژنامەنووسیش وەكو خەڵكی دیكە، هەست بە ئازار دەكات، جا هی خۆی بێ یان نا. شاردنەوەو لە دڵ گرتنی، رەنگە كاریگەرییەكان درێژ خایەنترو توندتر بكات. دەربڕینی هەستی دوابەدواداچوونی مەرگەساتەكان، پێویستییەكی ئاشكرایە، ئەگەر راوێژكار ئامادەبێ، هەتا زووتر بكرێ باشترە. خزمەتگوزاریی پرسینەوەی پیشەیی قازانجی بۆ دەزگاو كارمەندانی هەواڵیش پێكەوە هەیە. رۆژنامەنووس دەبێ بە شوێن دەرفەتی دەستكەوتنی راوێژی پیشەیی و هاوكارانیدا بگەڕێ و كەڵكییان لێ وەرگرێ .
پەڕاوێزەكان:
1. جۆى هایت (Joe Hight): بەڕێوەبەری نووسینی The Oklahoman و بەڕپرسی (DART)ـە بۆ لیژنەی جێبەجێكاریی رۆژنامەنووسیو رووداوە دڵتەزێنەكان. ساڵی 1995 سەرۆكایەتیی تیمێك راپۆرتنووس و سەرنووسەری دەكرد كە هەواڵی قوربانیانی بۆمببارانی شاری ئۆكلاهۆمایان دەگواستەوە. بەدواداچوونەكەی (The Oklahoman) چەندین خەڵاتی نیشتمانیی وەكو خەڵاتی دارت (DART) بۆ باشترین راپۆرتی تایبەت بە قوربانیانی كارەساتەكانی وەرگرت.
2. فرانك سمیت (Frank Smith) “رۆژنامەنووسێكی ئازادەو، نووسەری تاوانەكانی جەنگ، خەڵك دەبێ چی بزانێ؟”یە، كە رۆی گەتمن (Roy Gutman) و دیڤید ریف (David Rieff) بەرهەمیان هێنا. هەروەها نوێنەری واشنتۆنی كۆمسێونی لە نیویۆرك دامەزراوی پارێزگارییە لە رۆژنامەنووسان.
3. سەنتەری دارت بۆ رۆژنامەنووسیو رووداوە دڵتەزێنەكان: لە زانكۆی واشنتۆن دامەزراوە. مەڵبەندی سەرچاوەو پەرەپێدانی پرۆگرامی ئەو قوتابیو فێرخوازو رۆژنامەنووس و دەزگایانەی هەواڵە كە بایەخ دەدەنە خاڵە هاوبەشەكانی رۆژنامەنووسیو كارەساتە دڵتەزێنەكان. ئەم سەنتەرە باشترین راپۆرت لەسەر قوربانیانی رووداوە دڵتەزێنەكان خەڵات دەكات و، بە هاوكاریی كۆمەڵەی جیهانیی تۆژینەوەی كاریگەریی كارەساتەكان رۆژنامەنووسان لەسەر رووداوە دڵتەزێنەكان رادەهێنێ.
4. كۆمەڵی جیهانی تۆژینەوەی كاریگەریی كارەساتەكان:
ساڵی1985دامەزراوە بۆ ئەوەی پیشەوەران زانیارییەكانی تایبەت بە كاریگەریی رووداوە دڵتەزێنەكان تاووتوێ بكەن. ئەم كۆمەڵەیە تەرخان بووە بۆ دۆزینەوەو بڵاوكردنەوەی زانیاریی سەبارەت بە بەرنامەو سیاسەت و خزمەتگوزاری بۆ كەمكردنەوەی كاریگەریی راستەوخۆو درێژخایەنی گوشاری مەرگەساتەكان. ئەندامانی ئەم دەزگایە دەروونناس و توێژەری كۆمەڵایەتیو پەرستارو راوێژكارو لێكۆڵیارو كارگێڕو مافخوازو رۆژنامەنووس و كەسایەتیی دینیو هەڵسووڕاوو شارەزای چەندین بواری ترن كە دیراسەو مامەڵەی فشاری كارەساتەكان دەكەن.
نووسینی:
جۆى هایت(1)
فرانك سمیت(2)
ئامادەكردنی: Dart بۆ رۆژنامەنووسی و رووداوە دڵتەزێنەكان(3)
كۆمەڵەی جیهانیی توێژینەوەی كاریگەریی كارەساتەكان(4)
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: سەلمان عەلی
سەرچاوە:
Tragedy and Journalists، a guide for more effective coverage، 2002
لە گۆڤاری رۆژنامەنووس، ژمارە(1)ی 22/4/2004، وەرگیراوە.
